Jumat, 25 November 2011

PARIKAN DAN PARIBASAN

 PARIKAN

Definisi parikan ialah tradisi lisan, budaya lisan dan adat lisan adalah pesan atau kesaksian yang disampaikan secara turun-temurun dari satu generasi ke generasi berikutnya. Pesan atau kesaksian itu disampaikan melalui ucapan, pidato, nyanyian, dan dapat berbentuk pantun, cerita rakyat, nasehat, balada, atau lagu. Pada cara ini, maka mungkinlah suatu masyarakat dapat menyampaikan sejarah lisan, sastra lisan, hukum lisan dan pengetahuan lainnya ke generasi penerusnya tanpa melibatkan bahasa tulisan. (http://id.wikipedia.org/wiki/Tradisi_lisan)


Definisi lain, Parikan iku unen-unen kang dumadi seka rong (2) ukara. Ukara sepisanan kanggo narik kawigaten, kang kapindho minangka isi. Parikan iki kaya pantun nanging mung rong larik. Parikan migunaake purwakanthi swara. Purwakanthi parikan bisa digawe mawa petungan kang adhedhasar petungan wanda (suku kata). (http://id.wikipedia.org/wiki/Tradisi_lisan

Parikan adalah bunyi yang pada bagian pertama sebagai sampiran atau penentu suara, kedua adalah berupa isi. Diungkap dalam bahasa Jawa,
Parikan yaiku ‘unen – unen rong perangan perangan (bagian) kapisan kanggo pancandan (sampiran) (kanggo pentokaning swara), dene perangan kapindho mawa teges (merupakan isi) kang dikarepake.’
Parikan adalah bunyi yang terdiri atas dua bentuk yang pertama untuk menarik perhatian yang berupa sampiran dan yang kedua berupa isi.
Parikan yaiku unen-unen kang dumadi seka rong (2) ukara. Ukara sepisanan kanggo narik kawigaten, kang kapindho minangka isi. Parikan iki kaya pantun nanging mung rong larik. Parikan migunaake purwakanthi swara. Purwakanthi parikan bisa digawe mawa petungan kang adhedhasar petungan wanda (suku kata)
http://jv.wikipedia.org/wiki/Parikan
.

Peran pantun (parikan) sebagai alat pemelihara bahasa, pantun berperan sebagai penjaga fungsi kata dan kemampuan menjaga alur berfikir. Pantun melatih seseorang berfikir tentang makna kata sebelum berujar. Ia juga melatih orang berfikir asosiatif, bahwa suatu kata bisa memiliki kaitan dengan kata yang lain. Secara sosial pantun memiliki fungsi pergaulan yang kuat, bahkan hingga sekarang. Di kalangan pemuda sekarang eharusnya, kemampuan berpantun biasanya dihargai. Pantun menunjukkan kecepatan seseorang dalam berfikir dan bermain-main dengan kata.
Parikan ada dua warna, (dua jenis) yaitu
1. Terdiri atas 2 kalimat yang bersajak.
2. Saben saukara kedadean saka rong gatra (larik). Dalam hal ini adalah bentuk parikan panjang
3. Ukara pertama berupa purwaka (sampiran), ukara kedua berupa uwose (isi)
.


Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi
Parikan iku unen-unen kang dumadi seka rong (2) ukara. Ukara sepisanan kanggo narik kawigaten, kang kapindho minangka isi. Parikan iki kaya pantun nanging mung rong larik. Parikan migunaake purwakanthi swara. Purwakanthi parikan bisa digawe mawa petungan kang adhedhasar petungan wanda (suku kata).
Dari Wikipedia bahasa Indonesia, ensiklopedia bebas
Parikan atau kidungan adalah salah satu bagian dalam kesenian tradisional ludruk. Di dalam ludruk, ada tiga jenis parikan saat bedayan (bagian awal permainan ludruk). Yaitu, lamba (parikan panjang yang berisi pesan), kecrehan (parikan pendek yang kadang-kadang berfungsi menggojlok orang) dan dangdutan (pantun yang bisa berisi kisah-kisah kocak).
CONTOH PARIKAN :
1.     Kucing cilik kepidak jaran
Jran Teji Kecemplung kali
Maling pitik Mlebu Pakunjaran
Sing Korupsi dianggep lali

2.     Sego beras di buntel godong
Godong tekik bolong-bolong
Bojo Ayu moblong-moblong
Leno sitik colong uwong

3.     Motor cilik larang regane
Motor kuno moro’o mrene
Wong cilik rekoso uripe
Perkoro lengo ra ono entek’e


4.     Sego gudeg soko kahuripan
Kahuripan jenenge sepur
Wis Mbededeg golek panguripan
Panguripan di sikat sing nduwur

5.     Kucing limo ilang buntut’e
Buntut sapi dinggo pecutan
Perkoro lengo ora ono entek’e
Jebul di korupsi sing duwe
jabatan

Contoh parikan sendiri
A.  
1.     Gajah diblangkoni
              Isa klojah ra iso nglakoni
2.     Pak gayus tuku wedus
Mas yus durung adus
3.     Ana jus kentange kei es
Mas yus bintange aries
4.     Bubur sumsum anta rasane
Bu sum kusuma arane
5.     Ana sekar kena udut
Dzulfiqar pancen gendut
6.     Ana loyang dinai es
Nonton wayang nang TBRS
7.     Ana gedang diwolak walik
Durung madang aja balik

Contoh Parikan Buatan Sendiri.



1.     Pring ori tugel pucuke
Di gawe batang seruling
Ning ora saiki besuke
Asal urip bisa kesanding

2.     Mangan gedang buang kulite
Dibuang tempat sampah
Olih bujang akeh duite
Asal rejekine halal berkah

3.     Omah gedhong langka isine
Sanajan mewah tapi bolongi
dadi wong seneng gengsine
Mundhak akeh sing ngomongi

4.     Gerong iku mung saderma
Kanggo angiringi nembang jawi
Wong urip mung sadela
Mula pereka marang ilahi

5.     Mancing iwak ana segara
Yen olih digawa bali
Saiki lagi mentingake awak
Kanggo nglatih marang ilahi

6.     Numpak kreta mudun poncol
Nggawa barang numpak becak
Jare sapa dukun jempol
Ngobati dewe malah cilaka

7.     Bungah ngeh lan swarane
Lagi mireng ana kupingku
Kuliah diunnes akeh kancane
Dadi seneng rasa atiku

8.     Tradisi slametan wis biasa
Gunungan iku dadi mangsa
Generasi mudha harapan bangsa
Sing membangun negara indonesia

9.     Jajan bolu karo tela
ajining diri saka busana
sanajan aku wong desa
Nanging ora geden rumangsa






PARIBASAN
Paribasan yaiku unen-unen kang wis gumathok racikane lan mawa teges tartemtu. Dhapukaning paribasan awujud ukara utawa kumpulaning tembung (frase), lan kalebu basa pinathok. Racikaning tembung ora owah, surasa utawa tegese uga gumathok, lumrahe ateges entar. Tegese tembung lumereg, gumantung surasa lan karep kang kinandhut ing unen-unen. Paribasan ngemu teges: tetandhingan, pepindhan, utawa pepiridan (saemper pasemon). Kang disemoni manungsa, ulah kridhaning manungsa, utawa sesambunganing manungsa lan alam uripe.
Paribasan ana kang sinebut bebasan lan saloka. Diarani bebasan Manawa lereging teges nggepok sesipatan utawa kaanan kang sambung rapet karo ulah kridhaning manungsa. Diarani saloka menawa lereging teges magepokan karo sing disemoni, disanepani, utawa dipindhakake.
 
CONTOH PARIBASAN


Anak-anakan timun = wong kang ngepek bojo anake pupon
Andaka atawan wisaya = wong kang kena prakara banjur minggat amarga duwe pangira bakal kalah prakarane
Andaka ina tan wrin upaya = wong kang didakwa nyolong nanging ora ngaku, wasana kajibah nggoleki barang kang ilang
Awak pendhek budi ciblek = wong cilik tur asor bebudene
Adol lenga kari busik = dum dum barang, nanging sing andum ora oleh bagean
Akadang saksi = wong prakaran akeh sadulure kang dadi seksine
Ana bapang sumimpang = nyingkiri sakehing bebaya
Anirna patra = ngungkiri tulisane dhewe
Angin silem ing warih = tumindak ala kanthi sesidheman
Angon kosok = ngreti ulah kridhaning wong liya lan bisa empan papan tumindake
Asor kilang munggwing gelas = gunem manis tur marak ati lan bisa mranani sing krungu
Adhang-adhang tetese embung = nJagakake barang mung sakoleh-olehe
Aji godhong garing = wis ora ana ajine (asor banget)
Ana adulate ora ana begjane = arep nemu kabegjan, ning ora sida
Anggenthong umos = wong kang ora bisa nyimpen wewadi.
Angon mangsa = golek wektu kang prayoga kanggo tumindak.
Angon ulat ngumbar tangan = ngulatake kaanan, yen limpe banjur dicolong
Arep jamure emoh watange = gelem kepenake ora gelem rekasane
Asu belang kalung wang = wong asor nanging sugih
Asu gedhe menang kerahe = wong kang dhuwur pangkate mesthi wae luwih dhuwur panguwasane
Asu munggah ing papahan = wong ngrabeni tilas bojone sadulur tuwa
Ati bengkong oleh oncong = wong duwe niyat ala oleh dalan
Anak molah bapa kepradhah = wong tuwa melu repot amarga tumindake anake
Arep nengkane emoh pulute = gelem kepenak emoh nglakoni rekasane
Adigang, adigung, adiguna = seneng ngendelake kekuwatane, panguwasae, lan kepinterane
Ancik-ancik pucuking eri = tansah was sumelang
Asu marani gebug = njarag bebaya
Baladewa ilang gapite = wong gagah kang ilang kakuwatane, kaluhurane (ora duwe panguwasa)
Banyu pinerang ora bakal pedhot = pasulayane sedulur ora bakal medhotake pasedulurane
Bapa kesolah anak molah = yen wong tuwa oleh prakara, anak uga melu ngrasakae lan melu tanggung jawab
mBarung sinang = nyela-nyela wong guneman
mBalithuk kukum = mbudidaya ucul saka ing kukum utawa angger-angger
mBaguguk ngutha waton = mbangkang marang pamarentah
mBondhan tanpa ratu = mbangkang marang nagara
mBuru kidang lumayu = nguyak samubarang kang durung karuwan wekase
mBuwang rase nemu kuwuk = nyingkiri piala, nanging malah nemu piala kang luwih saka ala
mBuwang tilas = rewa-rewa ora mentas tumindak pagawe ala
Bathang lelaku = lunga ijen ngambah panggonan kang mbebayani
Beras wutah arang bali menyang takere = barang kang wis owah ora bakal bali kaya maune
mBidhung api rowang = ethok-ethok nulung nanging sejatine arep ngrusuhi
Blilu tau pinter durung nglakoni = wong bodho nanging sering nglakoni iku luwih pinter tinimbang wong pinter nanging durung tau nglakoni
Balung tinumpuk = anak loro dimantu tunggal dina
Bathang lelaku = wong lungan ijen liwat dalan kang gawat, ngemu baya pati
Bathang ucap-ucap = wong loro lungan liwat dalan kang gawat, ngemu baya pati


Contoh paribasan sendiri

1.   Sabda pandhita ratu,tan kena wola wali = Tidak boleh mengambil ucapan yang sudah keluar dari mulut
2.    Ana gula ana semut = panggonan sing akeh rejekine, mesti akeh sing nekani.
3.     Asu rebutan balung = rebutan utawa padudon sing ora mumpangati
4.   Abag-abang lambe = guneme mung lamis
5.   Ana catur mungkur = ora seneng nyampuri urusaning liya




Analisis serat rijanta


kala rumiyin ing nagara surakarta niku, wonten satunggaling priyantun luhur, nama Pangeran Natasewaya, kagungan putra namung satunggal jaler sakalangkung mursid, namanipun Raden Mas Riyanta, wiwit umur nem taun lajeng ketilar seda ingkang rama, lastantun kaemong ingkang ibu wonten ing dalem Natasewaya.
Raden mas riyanta niku ditresnani saking ibune, napa kemawon sing dikarep dening Raden Mas Riyanta, ibune nuruti. Dipunuja sakarsa boten nate kecuwan. Awit swarga pangeran Natsewaya sakalangkung sugih. Kathah barang tuwin raja brana titilaranipun.
Sareng umur pitung taun, Raden Mas Riyanta niku lajeng pisan kaliyan ibu, kasekolahan teng semarang. Tumut ingkang paman nama Raden Mas Tadhawijaya, inggih menika sadereke dening Raden Ayu Natasewaya.
Raden Ayu Natasewaya niku kagungan kaponakan satunggal ptri umur kawan welas taun,nama Raden Ajeng Marsam, punika putrinipun Raden Mas Tandhawijaya.
Cekak cariyos, Raden Mas Riyanta niku katamuan kalih Raden Mas Duryat. Raden Mas Duryat niku dhatengingipun ing ngriku badhe ngajak Raden Mas Riyanta dhateng teng alun alun ningali komidhi hindhu. Raden Mas Riyanta niku pancen mboten purun,amargi ibunepun rawuh ing ngriku. Ananging dipeksa saking Raden Mas Duryat niku akhire Raden Mas Riyanta nuruti.
 Sak nyampene ing alun-alun ngriku Raden Mas Riyanta mboten kepengen dangu-dangu amargi Raden Ajeng Marsam niku sampun ngendiko amargi wangsule sampun dangu.
Dereng ngantos dangu anggenipun main teng alun-alun niku wonten bancana ingkang andhatengi, lajeng anyalat payon geber ing ngingil,urubing latu katempuh ing samirana kados binuncang anyalat ngiwa nengen,para tiyang pating jelerit,wonten ingkang sambat nyuwun tulung,wonten ingkang bingung ngupadosi putranepun,saweneh wonten ingkang tumbuk-tinumbuk.
Raden Mas Riyanta niku sanget kanget amargi ketumbuk kalih lare estri kinten kinten umurkawan welas tahun,lare wau meh badhe dawah, lajeng dipuncandhangi Raden Mas Riyanta kacepeng tanganipun ingkang tengen.lajeng Raden Mas Riyanta niku kenalan kalih lare estri nanging lare estri wau mboten wangsuli. Sing sebenere jenenge niku Raden Ajeng Srini.
Banjur teng griya,Raden Ajeng Srini niku  cerita kaliyan Ramanepun ingkang Asmanipun Kyai Pramayoga ngenani bab ketemune lare jaler ing alun-alun wau.
Raden Ayu Natasewaya niku nesu amargi Raden Mas Riyanta meniko dereng kondur. Raden Ajeng Marsam niku didawuhi dening Raden Ayu Natasewaya kangge sanjang kalih Raden Mas Riyanta kenang apa kok jane kala wingi wangsulepun dangu, Raden Mas Riyanta pun wangsuli.
Raden Mas Riyanta niku atine penasaran kalih lare putri sing dak wingi kae ketemu nang alun-alun. Raden Ayu Natasewaya niku kepengen jodohna Raden Mas Riyanta kalih putrinipun Kyai Dipati nangging Raden Mas Riyanta niku mboten purun amargi Raden Mas Riyanta niku sampun katresnan kalih lare putri sing ketemu nang alun alun kae. Banjur Raden Mas Riyanta niku lunga saking griyanipun.Lare estri niku asmanipun Raden Ajeng Srini.
Kaluarganepun Raden Mas Riyanta niku kaget amargi Raden Mas Riyanta niku nekat banget tindhak saking griya.
Cekak cariyos  Raden Srini badhe dijodohake kaliyan jejaka saking Rembang. Karana kuciwa kaliyan bab menika, lajeng Raden Mas damel gambar ingkang gambaripun Raden Srini. Ibu Raden Mas lajeng  tindak ing dalemipun kyai Pramayoga, kagem pirsa babagan jejodohan sakmenika. Ananging kabar-kabar sakmenika boten leres. Lajeng ibu Raden Mas nglamar Raden Srini kagem didadosaken mantu Lare estri sing arep dijodohake kalihan Raden Mas Riyanta menika lare sing disenengi yaiku Raden Ajeng Srini.
Pungkasan ing cerita iki Raden Mas Riyanta kaliyan Raden Ajeng srini akhire nikah.

Unsur Estetika :
A.    Sarana Cerita
1.         Tema
Tema wonten ing Serat Rijanta inggih menika kisah katresnan lan caritane pun uripe Raden Mas Riyanta.
2.         Setting
·            Latar wektu                 :   Siang (kala Raden Mas Riyanta niku badhe katemuan kalih mitranipun )
Dalu ( ing ngriku kala  raden Mas Riyanta dereng wangsul saking alun-alun)

·            Latar suasana  :  bunggah ( amargi Raden Mas Riyanta niku nikah kaliyan Raden Ajeng  Srini)
Duka ( kala Raden Mas Riyanta niku mangertos ananging Raden Ajeng Srini badhe dipun lamar saking rembang)
ajrih (ing ngriku raden Mas Riyanta niku bakal atur wangsulan, yen ibu sida rawuh ing
pasanggrahan andangu bab gelemku rabi, karan tuturku menyang
Sam)

Latar panggenan     : Ing Gadrih ( Raden Ayu Natasewaya lenggahan wonten ing gadrih wetan)
Dalem Tamansari (ing ngriku Kyai Pramayoga kondur ing dalem taman sari)
Dalem pasanggrahan (Raden Ajeng Marsam taksih sare ing ngriku)
Gadrih Wetan (Raden Mas Riyanta lenggahan piyambakan ing ngriku)
alun-alun (enggalipun lare kakalih lajeng sami mangkat dhateng ing
alun-alun.

3.         Tokoh
a.          Raden Mas Rijanta
b.         Raden Ayu Natasewaya
c.          Paman Tandhawijaya
d.         Raden Ajeng Marsam
e.          Raden Ajeng Srini
f.          Raden Mas Duryat
g.         Kyai Pramayoga
h.         Garwanepun Kyai Pramayoga

4.         Watak
a.          Raden Mas Rijanta                 : pinter, sabar,tanggung jawab,isinan,gelem prihatin.
b.         Raden Ayu Natasewaya         : gadah sifat keibuan,penyayang.
c.          Raden Ajeng Marsam : penurut, apik atine.
d.         Raden Ajeng Srini                : manutan.
e.          Raden Mas Duryat :  angel,aneh.
f.          Kyai Pramayoga : wibawa.
5.         Sudut Pandhang
Sudut pandang wonten ing Serat Rijanta inggih menika kawiwitan wonten ing basanipun ngagem basa krama inggil.
6.         Alur
Aluripun majeng amarga caritane iku urut.

B.     Fakta Cerita
1.      Judul : Serat rijanta
2.      Amanat : jodoh iku ora usah diluruh,menawa jodoh yo mengko marani dhewek.